Jednym z elementów wyróżniających wydawnictwo jako naukowe jest poddawanie otrzymywanych przez redakcję tekstów procedurze recenzji. Polega ona na przekazaniu treści pracy naukowcowi (lub większej liczbie naukowców) specjalizującemu się w danej dziedzinie, który dokonuje oceny jakościowej. Na jej podstawie redakcja może zdecydować o przyjęciu, skierowaniu do poprawy lub odrzuceniu nadesłanej pracy. Międzynarodowe środowisko naukowe określa ten sposób recenzowania terminem peer review, co należy rozumieć jako wyrażenie opinii przez grono koleżeńskie złożone z członków społeczności akademickiej, inaczej: recenzowanie przez równych (względem autorów) naukowców, mających wiedzę oraz doświadczenie w danej dziedzinie. Powszechnie stosowane tłumaczenia peer review to „ocena koleżeńska” i „opinia kolegów”. Recenzowanie prac naukowych jest działaniem na rzecz wysokiego standardu nauki – pod warunkiem zachowania rzetelności i poszanowania norm etycznych właściwych dla tego procesu.

Problemy związane z recenzowaniem prac można rozpatrywać na wielu płaszczyznach. Jedna z nich to właściwy dobór recenzentów – oceny powinna dokonywać osoba mająca duże kompetencje w dziedzinie, której dotyczy praca. Problemem może być brak obiektywizmu spowodowany uprzedzeniem recenzenta do autorów. Znaczenie mogą mieć animozje w środowisku naukowym, sprzeczność interesów, kumoterstwo czy zależności służbowe. Sposobem na przeciwdziałanie tym zjawiskom jest praktyka ukrywania danych osobowych stron. Ze względu na anonimowość można wyróżnić trzy modele recenzowania, nad których obiektywizmem środowisko akademickie wciąż toczy dyskusje:

  • model jednostronnie ślepej recenzji (single-blind review) – tożsamość recenzentów nie jest znana autorom. Rozwiązanie to chroni recenzentów przed wywieraniem na nich wpływu, jednak anonimowość może sprzyjać złośliwemu komentowaniu pracy;
  • model dwustronnie ślepej recenzji (double-blind review) – tożsamość recenzentów nie jest znana autorom, a tożsamość autorów nie jest znana recenzentom. Rozwiązanie to zapewnia większy obiektywizm oceny poprzez wykluczenie potencjalnego uprzedzenia recenzenta do autorów. Zachowanie pełnej anonimowości bywa jednak trudne – istnieje możliwość rozpoznania autora po treści pracy, stylu pisania lub autocytowaniach;
  • model otwartej recenzji (open review) – tożsamość zarówno recenzentów, jak i autorów jest jawna, a treść recenzji publicznie dostępna (recenzja może nawet mieć numer DOI), wskutek czego może podlegać kontroli społecznej. Służy to transparencji całego procesu recenzowania.

Warto jeszcze wspomnieć o modelu recenzowania przez redaktorów (main editor peer review), w którym główny redaktor czasopisma (lub inni redaktorzy) ocenia i wybiera teksty do publikacji. Stosowanie tego modelu nie wyklucza kierowania artykułów do recenzentów zewnętrznych.

Problem braku rzetelności w ocenie pracy pojawia się czasami także wtedy, gdy naukowe przekonania recenzenta są sprzeczne z przekonaniami autorów. Konserwatywny naukowiec może niechętnie podchodzić do innowacyjnych wniosków, które burzą stary porządek w danej dziedzinie. Kwestie związane z etycznym doborem i postępowaniem recenzentów zostały opisane w poradniku Dobre praktyki w procedurach recenzyjnych w nauce, wydanym w 2011 roku przez MNiSW. Problem stanowią też tzw. drapieżni wydawcy, których działalność opiera się na odpłatnym publikowaniu prac naukowych przy jednoczesnym pominięciu lub uproszczeniu procedury recenzowania – jako czynnika potencjalnie ograniczającego zyski. Więcej informacji na temat działalności drapieżnych wydawców można znaleźć w artykule Drapieżne wydawnictwa polują na autorów.

Praktyka recenzowania prac naukowych przed publikacją ma odzwierciedlenie w przepisach prawnych. Zgodnie z treścią Rozporządzenia MNiSW z dnia 12 grudnia 2016 r. w sprawie przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym i uczelniom, w których zgodnie z ich statutami nie wyodrębniono podstawowych jednostek organizacyjnych publikacja może zostać uznana za naukową, jeżeli spełnia szereg warunków – m.in. jest recenzowana. Jednostki naukowe są kategoryzowane (oceniane) w znacznej mierze na podstawie publikacyjnych osiągnięć naukowych, a jako takie w sprawozdaniu można wykazać wyłącznie prace recenzowane. Podobnie jest z ministerialną oceną czasopism naukowych spoza tzw. listy filadelfijskiej – zgodnie z treścią Komunikatu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 czerwca 2015 r. w sprawie kryteriów i trybu oceny czasopism naukowych czasopismo powinno udostępniać listę recenzentów, a co najmniej połowę z nich powinni stanowić recenzenci zewnętrzni (czyli osoby niewchodzące w skład redakcji i rady naukowej czasopisma oraz niezatrudnione w podmiocie odpowiedzialnym za wydawanie danego tytułu). Dodatkowo premiowane jest umiędzynarodowienie recenzentów. Publikowanie recenzowanych prac to także jeden z warunków indeksowania czasopisma w prestiżowych naukowych bazach danych, m.in. Scopus oraz Web of Science.

Poniżej znajduje się lista wybranych publikacji, które bardzo szeroko przedstawiają problematykę recenzowania prac w środowisku naukowym – zarówno z punktu widzenia autora, jak i z perspektywy recenzenta czy wydawcy.

Bibliografia

  • Drabek A.: Indeksowanie czasopism w referencyjnych bazach danych. Poradnik dla wydawców czasopism. Poznań : Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2018. DOI: 10.6084/M9.FIGSHARE.5683972
  • Rozkosz E.: Ewaluacja osiągnięć naukowych w postępowaniach habilitacyjnych. Kryteria oceny a praktyki ewaluacyjne w naukach humanistycznych i społecznych [rozprawa doktorska]. Toruń : Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2017.
  • Undas A.: Jak przygotować artykuł naukowy i doprowadzić do jego publikacji? W: Budyńko Ł., Waszak P.: Pomysł – Badanie – Publikacja. Poradnik naukowy dla studentów kierunków medycznych. Gdańsk : Gdański Uniwersytet Medyczny, 2015.
  • Gruchała M.: Pisanie oryginalnej pracy badawczej. W: Budyńko Ł., Waszak P.: Pomysł – Badanie – Publikacja. Poradnik naukowy dla studentów kierunków medycznych. Gdańsk : Gdański Uniwersytet Medyczny, 2015.
  • Weiner J.: Technika pisania i prezentowania przyrodniczych prac naukowych. Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012.
  • Watała C.: Proces recenzji publikacji naukowej. W: Watała C., Różalski M., Boncler M., Kaźmierczak P.: Badania i publikacje w naukach biomedycznych. Tom 2. Przygotowywanie publikacji. Bielsko-Biała : Alfa-Medica Press, 2011.
  • Kowalska M.: Pracownicy nauki i ich publikacje naukowe – Czy poddają się obiektywnej ocenie? Od tradycyjnych ocen peer review do analiz bibliometrycznych – próba systematyzacji dotychczasowych aspektów metod i stanowisk. Forum Bibliotek Medycznych 2011;4(1):433-448.